Między Kostomłotami Pierwszymi a Kostomłotami Drugimi, w gminie Miedziana Góra, znajduje się . Powstała ponad 200 lat temu na odkrytym terenie wschodniego skłonu Góry Janowej, która wznosi się na wysokość 274 m i dostarcza wspaniałych widoków na rozległą okolicę, w tym także na malowniczo położone Kielce.
Góra Janowa wzięła nazwę zapewne od stojącej do dzisiaj figury św. Jana Nepomucena, wystawionej w 1771 roku w pobliżu wzniesienia oraz rzeki Sufraganiec. Kilkadziesiąt lat później, gdy wieś przestała być własnością seminarium duchownego w Kielcach (wcześniej była to włość biskupów krakowskich należąca do dóbr kieleckich), mieszkańcy postanowili wystawić własny obiekt modlitewny. Od siedziby parafii Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny przy kolegiacie w Kielcach, do której od początku osady przynależeli, dzieliło ich przecież 7 km. Możliwe, że stało się to w pamiętnym kampanią napoleońską roku 1812, o czym świadczy jeden zapis w Archiwum Diecezjalnym w Kielcach. To jednak chyba pomyłka lub ślad jakiejś niezrealizowanej inicjatywy. Za datę powstania kaplicy należy bowiem przyjąć rok 1816. Świadczy o tym dowodnie napis, wyryty na kwadratowej płycie czerwonego piaskowca, umieszczonej na frontowej ścianie kaplicy, po prawej stronie drzwi wejściowych: „D. O. M. Za Staraniem Mikołaja Żaka A Własnym Kosztem Gromady Kostomłockiey Wystawiona jest ta KAPLICA R. P. 1816 Pod Tytułem Przemie[nie]nia PAŃSKIEGO”.
Kim był Mikołaj Żak? Najczęściej przyjmuje się, że sprawował urząd wójta gromady. W tym czasie wójtami byli jednak właściciele wsi. Fundator kaplicy pełnił więc raczej obowiązki sołtysa, czyli zastępcy wójta. Pochodził za to zapewne z rodziny zasiedziałej w Kostomłotach, jeśli wiadomo, że w połowie XVII wieku mieszkańcami wsi byli dwaj Tomaszowie Żakowie i Stanisław Żak. Pewnie też to właśnie on w 1796 roku wziął ślub z Antoniną Kolanowską, panną także z Kostomłotów.
Już w rok po wystawieniu kaplica została powiększona i ogrodzona balami. Powstała w ten sposób budowla, którą oglądamy współcześnie. Do jej wykonania posłużyły czerwony i biały piaskowiec oraz cegła, wykorzystana w narożach i ościeżach. Nie wiadomo jedynie, kiedy wykonano tynkowanie. Budowla jest jednonawowa, na planie prostokąta zbliżonego do kwadratu, o powierzchni prawie 111 m kw. i powierzchni użytkowej ok. 70 m kw. Znajdująca się od północy absyda jest zamknięta półkoliście i ma dwa okna. Od wschodu umieszczono zakrystię, od zachodu pomieszczenie na sprzęty; każde z pojedynczym okienkiem. Wejście urządzono od południa, przez wydatną kruchtę na planie kwadratu, z dwoma wąskimi okienkami i okazałą wnęką w części szczytowej, w której umieszczono rzeźbę Matki Bożej Niepokalanego Poczęcia. Poniżej, po lewej stronie drzwi wejściowych, symetrycznie do wspomnianej tablicy z czerwonego piaskowca, wmurowano tablicę marmurową ze stylizowaną Rybą, z fragmentem w barwach narodowych biało-czerwonych i napisem: „Panie, dobrze, że tu jesteśmy. Łk. 9, 33. 1816-2016. Kaplica Przemienienia Pańskiego została odnowiona staraniem duszpasterzy i wiernych z okazji 200-lecia swego istnienia, 1050-lecia Chrztu Polski i Roku Miłosierdzia. Kostomłoty Pierwsze 07. 08. 2016 r.”.
Nad poszczególnymi częściami kaplicy znajdują się dwuspadowe, kryte blachą dachy. Całość wieńczy wysmukła, sześciosłupowa sygnaturka. Budowlę otaczają pojedyncze drzewa i drewniane ogrodzenie, poprzedzielane murowanymi słupkami; od południa wykonano w nim bramkę wejściową. Między bramką a kruchtą, po prawej stronie, zrekonstruowano okazały krzyż z oryginalną, żeliwną tablicą napisową o treści: „FUNDATOR Michał ZĄBKOWSKI Wóyt Gminy Kostomłot PROSI O WESTCHNIENIE DO BOGA 1852”. Na zewnątrz ogrodzenia, na prawo od bramki, ustawiono dużą tablicę z informacjami i fotografiami wyposażenia kaplicy.
Wewnątrz znajduje się drewniany, XIX-wieczny ołtarz z kopią obrazu Matki Bożej Częstochowskiej, mający na zasuwie obraz Przemienienia Pańskiego. Powyżej monogram Ave Maria. Po bokach ustawiono figury św. Antoniego Padewskiego i św. Pawła, a na rogach tympanonu, stanowiącego zwieńczenie i wypełnionego postacią posrebrzanej gołębicy symbolizującej Ducha Świętego, dwa siedzące putta. Po przeciwnej stronie ołtarza, nad wejściem, urządzono drewniany chór. Nad kropielnicą zachowała się żeliwna tablica z łacińskim tekstem: „Chrystus żyje, Chrystus króluje, Chrystus panuje. Na pamiątkę Wielkiego Jubileuszu obchodzonego z okazji kończącego się XIX wieku za czasów papieża Leona XIII i biskupa Tomasza Teofila” (czyli biskupa kieleckiego Tomasza Teofila Kulińskiego). Współcześnie w kaplicy odnaleziono relikwie dwóch męczenników, umieszczone podczas konsekracji w 1855 r., oraz dwóch męczennic, umieszczone podczas konsekracji w 1959 r. Szczególną pamiątką są również dokumenty błogosławieństw, udzielonych wiernym z Kostomłotów przez dwóch papieży – Benedykta XVI i Franciszka.
Losy kaplicy były bardzo burzliwe i niezwykle mocno wpisały się w indywidualne losy mieszkańców wsi. Zgodnie z tradycją, podczas powstań narodowych miała służy jako skrytka na broń i schronienie dla patriotów walczących o niepodległość kraju. Bliższe szczegóły nie są znane, ale wiadomo na pewno, że podczas II wojny światowej, na początku sierpnia 1944, w Kostomłotach mobilizował się II batalion 4 Pułku Piechoty Legionów Armii Krajowej. 7 sierpnia wszyscy żołnierze, w pełnym rynsztunku, wzięli udział w nabożeństwie, odprawionym w kaplicy przez proboszcza, ks. Janusza Przyłęckiego ps. „Harcerz”, „Pesa”. Odbyła się spowiedź ogólna, a na zakończenie odśpiewano „Rotę”. Potem batalion wymaszerował do Gruchawki.
Wiadomo też, że po powstaniu styczniowym, na mocy ukazu carskiego, spadkobiercy Mikołaja Żaka zostali pozbawieni gruntu, na którym znajdowała się kaplica. Przejął go nieznany z imienia Kowalski, którego rodzina przeznaczyła dwie morgi na utrzymanie budowli. W 1932 r. opiekę nad nią roztoczyła kostomłocka straż pożarna. Po II wojnie światowej kaplicy groziła rozbiórka. Wybronił ją wojewódzki konserwator zabytków. Przez wiele lat mieszkańcy sukcesywnie prowadzili niezbędne remonty, ale w 1986 nieznani sprawcy dokonali znacznej dewastacji. Znów trzeba było podjąć mozolne prace remontowe. Wreszcie, w 2004 roku, z inicjatywy ówczesnego proboszcza, ks. Mirosława Cisowskiego, zawiązał się społeczny Komitet Odbudowy Kaplicy, na czele z Marianem Korczyńskim. Wspaniale odnowioną kaplicę oddano do użytku w 2007 roku, wypełniając towarzyszącą pracom myśl ks. bp. Jana Chrapka: „Idź przez życie, aby ślady twoich stóp przetrwały”.
Cezary Jastrzębski
