Historia naszego kraju w epokach dla nas odległych wydaje się nieraz skomplikowana, niejasna, czasem też zagadkowa. Historycy, a więc ludzie zajmujący się profesjonalnie analizą wydarzeń czy zjawisk dawno minionych w pocie czoła, mozolną pracą starają się odkrywać to, co kryją w sobie źródła. Niejednokrotnie jest to zadanie trudne, wymagające szerokiej wiedzy, znajomości języków dziś z rzadka używanych, a nieraz też zwyczajów i kultury ludzi, żyjących przed nami kilka setek lat. Źródła, na których pracuje badacz historii, mogą mieć postać niematerialną, taką jak przekazy ustne, legendy czy język, którym się posługujemy, ale też materialną, namacalną. Do takich należą np. źródła niepisane, jak choćby źródła archeologiczne, dzieła sztuki czy obiekty architektoniczne (pałace, zamki, etc.), a także – niezwykle cenne – źródła pisane. I o tych słów kilka w kontekście początków Chęcin.
I tu na wstępnie warto zaznaczyć kluczową informację, dotyczącą daty fundacji miasta. Nie można ze stuprocentową pewnością potwierdzić, że to właśnie w 1325 r. nastąpiła faktyczna fundacja miasta Chęcin. Dlaczego jednak to właśnie ta data uważana jest za ważną – dlatego, że to w dokumencie z tą datą, wystawionym przez króla Władysława II Łokietka, pojawia się po raz pierwszy w naszych dziejach słowo civitas, odnoszące się do Chęcin. Dokumentem tym był przywilej, wydany celem lokacji pobliskiej wsi Rykoszyn na prawie magdeburskim, w którym napisane zostało, że osada znajdowała się „in distructu civitatis nostre Chacin”. Wskazuje to zarówno na miejskość samych Chęcin, jak i istnienia czegoś na kształt jednostki administracyjnej (być może okręgu górniczego), dającej zapewne początek późniejszemu powiatowi chęcińskiemu. Co ciekawe – kolejnym chronologicznie źródłem, w którym znajduje się potwierdzenie o funkcjonowaniu organizmu miejskiego pochodzi dopiero z czasów panowania Kazimierza III Wielkiego, mianowicie z 1357 r. (królewski dokument dotyczący płacenia dziesięciny arcybiskupowi gnieźnieńskiemu m.in. przez mieszczan chęcińskich). W lustracji królewskiej z lat 1564/1565 czytamy też, że „miasto na górach ołowianych a miedzianych zasiadło”, co wskazuje na jednoznacznie przemysłowy charakter pierwszych osiadłości na terenie dzisiejszych Chęcin.
Poddajmy analizie również inną datę skrajną, a mianowicie kiedy Chęciny najpewniej jeszcze – sensu stricto – ośrodkiem miejskim nie były. Najstarszym źródłem pisanym, w którym występuje, starszy chronologicznie od miasta, zamek chęciński jest dokument z 2 września 1306 r., czyli tzw. wielki przywilej dla diecezji krakowskiej. Odnaleźć można w nim informacje, dotyczące obietnicy przekazania we władanie ówczesnemu biskupowi krakowskiemu, a jednocześnie gorącemu zwolennikowi rządów Przemyślidów Janowi Muskacie nadań ziemskich, w tym zamków. Jednym z nich miała być książęca warownia chęcińska („Chancin castrum nostrum ducale”), górująca nad rozwijającym się ośrodkiem górniczym. Konflikt między Łokietkiem a Muskatą nie ustał, dlatego też władca 6 czerwca 1307 r. na wiecu w Wiślicy cofnął przywilej. Wojska biskupie najwyraźniej zdążyły jednak zająć (utrzymać) twierdzę, a wskazuje na to fakt, że piastowski książę wydał 22 września 1307 r. przywilej „in castris ante castrum Chanczin”, a więc w obozie wojskowym pod zamkiem. Od 1308 r. odnotowuje się już jednak pierwszego chęcińskiego urzędnika, tytułowanego (najpewniej mylnie) chęcińskim kasztelanem. Od tego czasu warownia stała się jedną z najistotniejszych w kraju, chętnie odwiedzaną przez Władysława Łokietka i jego następców. Do czego prowadzi nas ten nieco przydługi wstęp?
Mianowicie do stwierdzenia, iż w żadnym z podanych źródeł nie pojawia się wzmianka o mieście, a jedynie o zamku. Nie ma więc „namacalnego” dowodu, że faktycznie Chęciny były już miastem w momencie jego spisania. Dlaczego posiłkujemy się źródłami pobocznymi, nietraktującymi bezpośrednio o samym fakcie lokacji? Nie mamy bowiem innego wyjścia. Dokument lokacyjny nie zachował się do naszych czasów, spłonął najprawdopodobniej w jednym z wielu pożarów miasta. Nie wiemy nawet jakie prawo zostało Chęcinom nadane. W późnym średniowieczu było to z pewnością prawo magdeburskie, ponieważ taka informacja pojawiła się w źródle dotyczącym Przedborza z 1405 r., a także w 1465 r., kiedy to król Kazimierz IV Jagiellończyk odnowił właśnie to prawo magdeburskie Chęcinom. Na nasze nieszczęście nie zachowały się też chęcińskie księgi podkomorskie (1432-1603), ziemskie (1428-1797), grodzkie (1432-1823) czy miejskie, które spłonęły w sierpniu 1944 r. podczas pożaru Archiwum Głównego Akt Dawnych w trakcie walk podczas powstania warszawskiego. Z ważniejszych źródeł do naszych czasów dochowały się jedynie dwie księgi wójtowskie oraz akta radzieckie z XVII wieku w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie, akta radzieckie i ławnicze z XVI i XVII wieku w zbiorach Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu oraz księga wójtowska Chęcin z przełomu XVIII i XIX wieku w zbiorach Archiwum Państwowego w Kielcach.
Skąd wzięła się natomiast data 1275 r. oraz wydarzenia z 1975 r.? W tym miejscu musimy rozgraniczyć dwa pojęcia – początków Chęcin oraz początków praw miejskich Chęcin. Co do drugiego zagadnienia, sprawę mamy w ogólnym zarysie nakreśloną. Co do pierwszej – ponownie pomocne okazują się źródła. W 1275 r. książę krakowski i sandomierski Bolesław V Wstydliwy wydał na ręce podkomorzego sandomierskiego Mikuły przywilej, w którym czytamy, że Piast za bliżej nieokreślone zasługi przyznał rycerzowi w dziedziczne posiadanie wieś Łagiewniki, położoną „prope Hancin”. Nie chodzi tu jednak o miasto Chęciny, a nawet faktycznie istniejący ośrodek osadniczy na północnym zboczu Góry Zamkowej, a o wieś o takiej nazwie, noszącą dziś miano Starochęcin. Od niej właśnie swoją nazwę wziął najpewniej najpierw zamek, a później miasto, a sama wieś uzyskała stosowny przedrostek, dzięki któremu odróżniano obie osady. W 1975 r. przypadało rzeczywiście 700-lecie tego wydarzenia, a więc ówczesne uroczystości odnosiły się właśnie do wyżej wymienionego przywileju. Poza różnego rodzaju uroczystościami z tym związanymi odbyła się też 24 maja 1975 r. konferencja naukowa, której pokłosiem jest wydana w roku następnym praca zbiorowa, stanowiąca do dziś niezwykle ważne opracowanie dotyczące historii miasta.
Podsumowując – lokacja miasta Chęcin nastąpić musiała w latach 1306-1325. Nie posiadamy, jak do tej pory, informacji o dokładnej dacie tego wydarzenia, jednak – ze względu na brak źródeł – należy przyjąć datę umowną, symboliczną, jaką jest rok 1325. Wtedy to z całą pewnością Chęciny miastem były, a warto też odnotować istotny fakt, że nigdy swoich praw miejskich nie utraciły. Na mocy ukazu carskiego z 1869 r. odebrano je bowiem m.in. pobliskiemu Bodzentynowi, Daleszycom, Jędrzejowowi, Małogoszczowi czy Sobkowowi. Chęciny od zarania swoich dziejów, aż do dziś, mogą chlubić się swoją nieprzerwaną miejskością.
dr Konrad Szymański, Zamek Królewski w Chęcinach
Wybrana bibliografia:
Źródła:
Kodeks dyplomatyczny katedry krakowskiej ś. Wacława, cz. 1, wyd. F. Piekosiński, Kraków 1874.
Kodeks dyplomatyczny Małopolski, t. 1: 1178-1386, wyd. tenże, Kraków 1876.
Tamże, t. 2: 1153-1333, wyd. tenże, Kraków 1886.
Tamże, t. 3: 1333-1386, wyd. tenże, Kraków 1887.
Lustracja dóbr królewskich województwa sandomierskiego 1564-1565, wyd. W. Ochmański, Wrocław 1963.
Rawita-Witanowski M., Dawny powiat chęciński. Z ilustracjami prof. Jana Olszewskiego, oprac. D. Kalina, Kielce 2001.
Opracowania:
Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie. Przewodnik po zespołach, t. 1: Archiwa Dawnej Rzeczypospolitej, red. J. Karwasińska, Warszawa 1975.
Gliński W., Badania archeologiczne na terenie miasta i zamku w Chęcinach w kontekście studiów historycznych. Problematyka i stan badań, [w:] Chęciny przez stulecia, red. L. Michalska-Bracha, J. Szczepański, Chęciny-Warszawa 2019, s. 13-36.
Kalina D., Dzieje Chęcin, Chęciny 2009.
Kiryk F., Chęciny w epoce piastowskiej i jagiellońskiej, [w:] VII wieków Chęcin. Materiały sesji naukowej 24 V 1975 r., red. Z. Guldon, Kielce 1976, s. 25-44.
Tenże, Urbanizacja Małopolski. Województwo sandomierskie XIII-XVI wiek, Kielce 1994.
Okniński P., Miasto, które „na górach ołowianych a miedzianych zasiadło”, czyli wokół XIV-wiecznej lokacji Chęcin, [w:] Chęciny przez stulecia, s. 37-49.
Paulewicz M., Ludność Chęcin i najbliższej okolicy do początku XIX wieku, „Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach”, R. 11: 1980, s. 83-114.
Tenże, Chęcińskie górnictwo kruszcowe (XIV do poł. XVII wieku), Kielce 1992.
