Świątynią, której przyjrzymy się na łamach niniejszego artykułu jest kościół pw. św. Stanisława w Starochęcinach. Jest on przykładem unikatowego rozwiązania architektonicznego na skalę regionalną, nad którym warto się pochylić. Ciekawa jest również historia samej wsi, uprzednio stojącej tutaj drewnianej świątyni oraz architekta i fundatora nowego kościoła, osobowości z pewnością nietuzinkowych w historii kraju.
Pierwsze wzmianki o wsi, nazywanej dziś Starochęcinami, pojawiają się w XIII wieku. Wtedy to ze źródeł, datowanych na rok 1275 r. dowiadujemy się, że z nadania księcia Bolesława Wstydliwego do ówczesnych Hancin dołączono osadę Łagiewniki, a właścicielem całego kompleksu dóbr był rycerz imieniem Mikołaj (Mikuła, Mikulon) Sieciechowicz. Była to postać znacząca na owe czasy, pełniąca prestiżowy urząd podkomorzego, posiadająca również kilka innych osad w dawnym księstwie sandomierskim. Z nim wiązać należy powstanie pierwszej, drewnianej świątyni, która górowała nad pobliską okolicą. Kościół powstał ok. 1280 r. i prawdopodobnie od początku funkcjonował jako parafialny. Otrzymał on wezwanie św. Stanisława, biskupa i męczennika.
W momencie powstania dzisiejszego miasta, nazwa „Chęciny” przysługiwała wsi noszącej dziś przedrostek „Stare”. Osiadłości po północnej stronie Góry Zamkowej rozrastały się szybciej niż te na wschodzie, dodatkowo w początkach XIV wieku tereny przejął książę Władysław Łokietek i włączył do domeny monarszej. Za czasów ostatnich Piastów w Chęcinach pojawiły się także kościoły – św. Bartłomieja oraz zakonny oo. franciszkanów. Nie zmieniło to jednak funkcji kościoła starochęcińskiego, ponieważ pozostawał on nadal parafialnym i to jemu podlegały świątynie miejskie. Sytuacja ta zmieniła się w 1500 r., kiedy dzięki staraniom Elżbiety Rakuszanki jej syn Fryderyk Jagiellończyk, ówczesny prymas Polski, wydał dekret o scaleniu dwóch, najwyraźniej rozdzielonych już parafii i przekazania władzy nadrzędnej proboszczowi miejskiemu.
Systematycznie kościół drewniany podupadał, ale dotrwał on najprawdopodobniej do drugiej połowy XVII wieku. Wtedy to, dzięki staraniom kasztelana sandomierskiego Stefana Bidzińskiego, pełniącego do niedawna funkcję starosty chęcińskiego, wzniesiono na jego miejscu w latach 1680-90 nową, murowaną świątynię, którą ukończono ostatecznie w 1718 r. Bidziński był mocno związany z Chęcinami, odbudowując je po zniszczeniach okresu potopu szwedzkiego. Był on wiernym stronnikiem króla Jana III Sobieskiego, uczestnikiem bitwy pod Wiedniem, za czasów Augusta II mianowanym wojewodą sandomierskim. Sądzi się, że Bidziński chciał być w starochęcińskiej świątyni pochowany, lecz ostatecznie jego szczątki spoczęły w świątyni nieopodal Stopnicy.
Architektem nowego kościoła był najprawdopodobniej Tylman z Gameren, niderlandzki przedstawiciel nurtu klasycystycznego w architekturze pełnego baroku. Był on twórcą wystawnych pałaców i dworów magnackich, m.in. dla magnackiej rodziny Lubomirskich (np. pałac w Dąbrowie Tarnowskiej, Letni Pałac w Rzeszowie, Łazienki k. Ujazdowa) oraz innych znaczących rodów (np. pałace Krasińskich i Czapskich w Warszawie, pałac Czartoryskich w Lublinie). Projektował także kościoły, w tym Kościół Przemienienia Pańskiego w Warszawie, kościoły św. Antoniego i św. Piotra oraz kościół WNMP w Węgrowie.
Z biegiem lat świątynia w Starochęcinach zaczęła niszczeć. W 1789 r. lustrator królewski znalazł kościół w opłakanym stanie, chylący się ku upadkowi. Jak czytamy z opisu – „dach na niej [świątyni] zły, okna powybijane. Dwie dzwonnice bez dachów, puste stoją”. Dopiero w połowie XIX wieku sytuacja uległ poprawie dzięki funduszom, jakie wyłożył ówczesny dzierżawca dóbr dawnego starostwa chęcińskiego, generał Paweł Storożenka. W 1838 r. przeprowadzono bowiem gruntowne prace remontowe, dostawiono tez nową zakrystię. Pod koniec stulecia sytuacja znów uległa znacznemu pogorszeniu i dopiero w 1908 r. uzupełniono zdarte już polichromie na pięknie zdobionej kopule. Poważniejsze prace remontowe przeprowadzono dopiero w 1961 i 1986 r., kiedy ponownie powstała parafia pw. św. Stanisława, włączona do parafii chęcińskiej w 1500 r. dekretem arcybiskupim.
Kościół otoczony jest starym murem w kształcie ośmioboku. Po bokach świątyni znajdują się dwie symetrycznie ustawione dzwonnice. Budynek kościelny jest ewenementem w skali regionalnej, gdyż został on jako jeden z nielicznych wybudowany na planie krzyża greckiego. Po obu stronach prezbiterium można zobaczyć wzniesione w późniejszym czasie przybudówki (w południowej mieści się zakrystia, natomiast w północnej znajduje się skarbczyk). Skrzyżowanie naw kościoła nakryte jest obszerną kopułą z latarnią umieszczoną na ośmiobocznym bębnie. Arkadę prezbiterialną zdobią rzeźby dwóch aniołów, trzymających tarczę z herbem Janina, fundatora Stefana Bidzińskiego. W kościele stoją trzy barokowe ołtarze z pięknymi złotymi kolumnami i roślinną dekoracją. Na głównym ołtarzu mieści się wizerunek Chrystusa Ukrzyżowanego. W lewym bocznym ołtarzu widnieje obraz św. Antoniego Padewskiego z małym Jezuskiem. W prawym natomiast umieszczony został obraz ukazujący Adorację Matki Boskiej z Dzieciątkiem przez królów z dynastii Wazów oraz grupę biskupów z połowy XVII wieku z herbem Szeliga i literami VM. G. Ponadto we wnętrzu odnaleźć można wizerunek z XVIII wieku, przedstawiający św. Antoniego. W kościele znajdują się również inne malowidła, a w tym obraz św. Stanisława (patrona parafii). Z elementów wyposażenia warta uwagi jest chrzcielnica metalowa, empirowa na trójnogu oraz dwa feretrony malowane z 1. połowy XIX wieku. W zakrystii zaś stoją kanony drukowane z początku XIX stulecia.
