Historia Żydów w Polsce sięga czasów średniowiecznych. Tradycyjnie za początek osadnictwa starozakonnych na terenach polskich przyjmuje się XIII/XIV w., a więc czasy wydania statutu kaliskiego przez Bolesława Pobożnego w 1264 r., potwierdzonego później przez króla Kazimierz Wielkiego w 1334 r. i rozszerzonego na całe Królestwo Polskie w 1346 r. Stosunkowo dogodne warunki do rozwoju kultury pozwoliły na wykształcenie się w wielu ośrodkach miejskich gmin żydowskich, a wyznawcy religii mojżeszowej rozpoczęli działalność na wielu płaszczyznach. Zajmowali się m.in. handlem, rzemiosłem czy bankowością, rozwijając nierzadko pod protekcją kolejnych władców świetnie prosperujące interesy i stając się znaczącą siłą ekonomiczną. Dorobek kultury żydowskiej objawiał się jednak nie tylko w dziedzinie gospodarczej, ale także kulturalnej – sztuce, architekturze czy idei.
Chęciny są doskonałym przykładem miasta, które swoich korzeni doszukiwać się może w swojej wielokulturowości. Powszechnie wiadomo, że miasto słynęło nie tylko z osadnictwa polskiego, ale również niemieckiego, włoskiego, szkockiego i właśnie żydowskiego. Atutem w tym zakresie było to, że Chęciny nie posiadały przywileju de non tolerandis Judaeis, które zabraniało osiedlania się starozakonnym. O pierwszych wyznawcach judaizmu z obszaru miasta dowiadujemy się z lustracji królewskich z lat 1564-1565, kiedy to odnotowano obecność zaledwie kilku osób. Z czasem ich liczba się zwiększała – w 1602 r. mieszkało już 11 żydowskich właścicieli domów oraz 35 rodzin komorniczych. Szczególnie nasilony okres osadnictwa przypadł na końcowe lata istnienia I Rzeczypospolitej – pod koniec osiemnastego stulecia na 2 – 2,5 tys. mieszkańców miasta ok. 50% ludności stanowili Żydzi, zaś jedynie 4 domy w rynku należały do katolików. W 1827 r. w Chęcinach mieszkało 1 740 starozakonnych, w 1862 r. już 3 077, a w 1881 r. 4 492. Tuż przed rozpoczęciem II wojny światowej liczba ta wynosiła 3 120 mieszkańców.
Wraz ze wzrostem liczby ludności, wzrastała też pozycja ekonomiczna miejscowych Żydów. Kolejne przywileje od władców, w tym na sprzedaż napojów alkoholowych czy udziału w handlu kruszcami pozwoliły na osiągnięcie wyższej rangi społecznej i majątkowej. Żydowscy kupcy w XVII stuleciu prowadzili swoją działalność nie tylko w kraju (ożywione kontakty z Krakowem czy Gdańskiem – handel woskiem, miodem, skórami, saletrą czy suknem), ale także poza jego granicami – we Wrocławiu czy Kolonii. Jednym z najbardziej znaczących XVII-wiecznych Żydów chęcińskich był Wolf, zięć niezwykle majętnego i wpływowego kupca krakowskiego Judy Leiba Landaua. Po ślubie z jego córką pomnożył majątek teścia, budując m.in. na Kazimierzu (wtedy osoba miejscowość, obecnie dzielnica Krakowa) do dziś istniejącą bóżnicę. Inną ciekawą postacią był Izaak Charif ben Zeew, sprawujący początkowo funkcję rabina w naszym mieście, który osiągnął ostatecznie godność rabina w Krakowie i servitora króla Jana III Sobieskiego.
Wraz z zepchnięciem Chęcin do roli miasta prowincjonalnego w XIX w. pauperyzacji uległa też tutejsza ludność, gdyż jedynie ¼ wyznawców judaizmu żyła wtedy dostatnio. Dorabiano się na grach losowych, lichwie, dostawach dla wojska. W rękach żydowskich pozostawały liczne szynki i piekarnie w rynku. W początku XX w. na 335 rzemieślników aż 95 zajmowało się krawiectwem, a 86 szewstwem. W 1931 r. zarejestrowanych w mieście było 59 punktów handlowych, z czego jedynie 5 nie należało do starozakonnych. Największy procent z nich stanowiły sklepy spożywcze, jednak znajdziemy też sklep z odzieżą czy galanterią. Istniało ponadto kilka zakładów przemysłowych – wytwórnia wody sodowej, garbarnie, tartak, ubojnia gęsi. W momencie wkroczenia Niemców do Chęcin w 1939 r. wszelka działalność prowadzona przez Żydów z początku wymagała zezwolenia, a z czasem również wysokich opłat. Stopniowo konfiskowano też ich mienie, co doprowadziło do upadku tej gałęzi gospodarki miasta.
Dziedzictwo ludności żydowskiej to rzecz jasna również świadectwa materialne. Razem z rozwojem osadnictwa w Chęcinach, w 1629 r. pojawiła się pierwsza wzmianka o istnieniu gminy żydowskiej. Donosi o tym informacja źródłowa o tutejszym szkolniku, bakałarzu kantorze i rabinie. O istnieniu domu modlitwy już w XVI w. świadczy fakt zakazu jej istnienia przez króla Zygmunta III Wazę w 1597 r. W 1638 r. król Władysław IV zezwolił na budowę nowej, murowanej bóżnicy. Ww. datę uznaje się za początek budowy synagogi, której pozostałości znajdują się do dziś przy ul. Długiej. Niedługo potem Żydzi otrzymali również zezwolenie na zorganizowanie kirkutu, ponieważ w lustracji królewskiej z 1660 r. zeznali, że posiadali już przywilej na „Kierchow”.
Synagoga położona jest we wschodniej części miasta, poprzedzona jest metalowym, współczesnym ogrodzeniem. Bryła budynku jest dość masywna, prostopadłościenna, dwukondygnacyjna, nakryta czterospadowym dachem w typie „polskim”. Wejście główne ujęte zostało w późnorenesansowy portal. Centralną część stanowi sklepiona sala główna poprzedzona sienią, z wydzieloną izbą oraz babińcem na piętrze. Wejście do sali z sieni wyposażone jest w portal z XVII w., w ścianie wschodniej budynku umieszczony jest zaś kamienny Aaron-ha-Kodesz z czarnego marmuru, intarsjowany marmurem chęcińskim, niegdyś polichromowany. Po pożarze w 1905 r. gmach gruntowanie odrestaurowany. W czasie II wojny światowej budynek zaadaptowany na potrzeby wojska niemieckiego, a później spalony i zniszczony. Po wojnie mieściło się w nim m.in. Kino „Marmury” oraz Gminno-Miejski Dom Kultury.
Kirkut zlokalizowano w południowo-wschodniej części miasta, poza zwartą zabudową, na zboczu Góry Zamkowej. Zajmuje obszar 2,81 hektara, jego granice są jednak tylko częściowo czytelne ze względu na fragmentaryczne zachowanie ziemnych obwałowań. Na cmentarzu znajduje się ponad 200 nagrobków, pierwotnie zorientowanych i ułożonych rzędowo. Najstarsze stele sięgają XVII wieku, liczne macewy pochodzą z XIX i XX wieku. Zachował się też ciekawy nagrobek w formie sarkofagu oraz nagrobek podwójny. Stele ozdobione są m.in. elementami architektonicznymi czy płaskorzeźbami z przedstawieniami symbolicznymi o bogatej ornamentyce roślinnej i zwierzęcej.
Spośród innych obiektów związanych z kulturą żydowską w Chęcinach wspomnieć należy też o budynku mykwy, czyli dawnej łaźni rytualnej, wybudowanej przez Szlomo Rayzmana w 1835 r. na rogu dzisiejszych ulic Długiej i Szkolnej. Po II wojnie światowej używano tych pomieszczeń jako młyna. Niedaleko synagogi mieści się też dawny Dom Rabina, powstały prawdopodobnie na przełomie XIX i XX w. Przy ulicy znajdowały się ponadto gminne przytułki – Bet ha-Midrasz i chasydzkie sztibły oraz szkoły religijne – chedery. W licznych budynkach miasta znajdziemy też ślady po mezuzach, w tym w XVI-wiecznej kamienicy „Niemczówce”. Tutaj, zarówno na poziomie parteru jak i piwnic znajdziemy aż 5 takich miejsc, umieszczonych się w piaskowcowych obramieniach drzwi i okien – w większości zapewne użytych wtórnie. Od XVIII w. właścicielami budynku była żydowska rodzina Najfeldów, która prowadziła tu kuźnię i piekarnię.
Tragiczne losy ludności żydowskiej w czasie II wojny światowej sprawiły, że dziś coraz większego znaczenia nabiera potrzeba pielęgnacji dawnych tradycji. Dzięki licznym przedsięwzięciom Gminy Chęciny w tym zakresie udaje się wiele z inicjatyw mających na celu kultywowanie dorobku ludności żydowskiej. Organizowane w minionych latach Festiwale Kultury Żydowskiej czy koncerty muzyki klezmerskiej mają na celu upowszechnienie wiedzy nt. unikatowej kultury wyznawców judaizmu. Prowadzona jest ożywiona współpraca w wymiarze oświatowym, odwiedzają nas też Żydzi z zagranicy, których rodziny pochodzą właśnie z naszego miasta. Duży nacisk Gmina Chęciny kładzie też na pozyskiwanie funduszy na odrestaurowanie ośrodków związanych z życiem Żydów w Chęcinach (m.in. rewitalizacja „Niemczówki” czy synagogi).
