22 stycznia 1863 r. wybuchło powstanie styczniowe przeciwko Imperium Rosyjskiemu, było ono największym i najdłuższym spośród polskich zrywów narodowowyzwoleńczych z okresu zaborów. Swoim obszarem ogarnęło tereny Królestwa Kongresowego oraz tzw. ziemie zabrane, tj. ziemie które po odebraniu Rzeczpospolitej zostały bezpośrednio włączone do terytorium carskiej Rosji.
W drugiej połowie XIX w. Polacy wciąż wierzyli w odzyskanie niepodległości pomimo, że minęło już ponad pół wieku odkąd zostali pozbawieni swojego państwa w 1795 r. Wtedy to Rzeczpospolita została wymazana z map ówczesnej Europy i rozdarta między 3 zaborców – Rosję, Prusy i Austrię. Od tamtego momentu losy naszego kraju naznaczone były desperacką i nierzadko krwawą walką o wolność. Niestety wszelkie podejmowane próby odzyskania suwerenności kończyły się klęską, dodatkowo ciągnąc za sobą daleko idące reperkusje ze strony zaborców, jeszcze bardziej wzmagając procesy wynarodowiania, represjonowania oraz coraz większego ograniczania swobód polskiej ludności. Bardzo jaskrawym przykładem tego była tzw. Wielka Emigracja, które miała miejsce po nieudanym Powstaniu Listopadowym z 1830 r. Po jego upadku z Polski wyjechała ogromna liczba przedstawicieli polskich elit, spośród których wymienić można tak znane osobistości jak Józef Bem, Fryderyk Chopin, Adam Mickiewicz czy Juliusz Słowacki.
Pomimo usilnych starań zaborców dążących do złamania w Polakach ducha wolności i pozbawienia ich tożsamości narodowej, ci w dalszym ciągu podejmowali próby odzyskania niepodległości, wciąż wypatrując szansy na jej wywalczenie. Zaczęto ją dostrzegać po klęsce Imperium Rosyjskiego w wojnie krymskiej, toczonej w latach 1853-1856, podczas której carskie wojska uległy połączonym siłom koalicji Imperium Osmańskiego, Francji i Wielkiej Brytanii. Pokłosiem tego były reformy ustrojowe podejmowane przez cara Aleksandra II, podczas których zniesiono poddaństwo chłopów oraz zreformowano sądownictwo i administrację. Polacy liczyli na ustępstwa także w swoją stronę, włącznie z autonomią, car jednak nie chciał nawet słyszeć o poważniejszych zmianach.
Pomimo niechętnej postawy władz rosyjskich polscy patrioci w dalszym ciągu planowali odzyskanie niepodległości. Koncepcji na jej osiągnięcie było kilka, z czego strategie preferowane przez dwa główne obozy konspiracyjne znacząco się od siebie różniły. „Czerwoni”, których stronnictwo skupiało się wokół członków Akademii Medyko-Chirurgicznej (przekształconej z czasem w Komitet Centralny Narodowy) opowiadali się za wywalczeniem wolności na drodze zbrojnego powstania. „Biali” natomiast, w skład których wchodzili byli członkowie Towarzystwa Rolniczego, ziemianie i zamożne mieszczaństwo, upatrywali osiągnięcie celu w pracy organicznej oraz stopniowym zwiększaniu autonomii i świadomości społeczeństwa.
Niepokoje społeczne wśród Polaków w dalszym ciągu narastały, naród coraz głośniej zaczynał domagać się suwerenności, w całym kraju organizowano liczne demonstracje patriotyczne z okazji rozmaitych świąt narodowych. Odpowiedzią władz carskich był nakaz rozpraszania ludności gromadzącej się na tego typu demonstracjach, co niekiedy kończyło się wyjątkowo tragicznie. Przykładem tego było zdarzenie które miało miejsce w Warszawie 27 lutego 1861 r. na Krakowskim Przedmieściu, śmierć poniosło wtedy 5 demonstrantów. 8 kwietnia tego samego roku na Placu Zamkowym doszło ponownie do krwawego stłumienia manifestacji przez władze rosyjskie, tym razem na znacznie większą skalę – tego dnia zginęło ponad 100 osób. Zdecydowano się przenieść uroczystości do kościołów, ale i temu Rosjanie starali się zaradzić, wprowadzając 14 października stan wojenny, a następnego dnia aresztując 1,5 tysiąca uczestników nabożeństwa z okazji rocznicy śmierci Tadeusza Kościuszki.
Represje wobec uczestników uroczystości patriotycznych oczywiście były jednym z powodów wybuchu powstania, jednak bezpośrednią przyczyna było ogłoszenie branki do carskiej armii. Pobór miał dotyczyć wszystkich młodych osób, które znalazły się na liście podejrzewanych o działania konspiracyjne, nie jak w latach poprzednich, kiedy wybór wcielonych do wojska był wynikiem losowania. Działania te miały zniechęć ludność do ewentualnego powstania i pozbawić ich potencjalnych żołnierzy. W odpowiedzi na to 22 stycznia 1863 r. Centralny Komitet Narodowy ogłosił się Tymczasowym Rządem Narodowym i wezwał w Manifeście do powstania, którego pierwszym dyktatorem został gen. Ludwik Mierosławski. Insurekcja wybuchła na terenach Królestwa Polskiego i szybko rozprzestrzeniła się na ziemie niegdyś należące do Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz wschodnie tereny dawnej Korony.
W czasie powstania doszło do licznych bitew i potyczek między powstańcami a armią rosyjską, liczbę starć zbrojnych szacuje się na ok. 1000-1200. Walki toczyły się również na ziemi świętokrzyskiej, gdzie swoim oddziałami dowodzili generałowie Józef Hauke-Bosak oraz Marian Lange, który 10 marca 1863 r. został obwołany dyktatorem powstania. Niestety już 19 marca gen. M. Lange został zmuszony wraz z oddziałem przekroczyć granicę z Austrią, gdzie został internowany. 17 października kolejnym dyktatorem został wybrany Romuald Traugutt, który swoimi działaniami zdołał znacząco opóźnić upadek powstania, które niestety ostatecznie musiało nastąpić. W 1864 r. sytuacja powstańców zaczynała wyglądać coraz gorzej, kolejne oddziały powstańcze były niszczone, wśród nich był także oddział gen. Hauke-Bosaka, który rozbito 2 lutego. 2 marca ogłoszono ukaz carski o uwłaszczeniu chłopów, mający zniechęcić ich do udziału w powstaniu, co w znacznym stopniu się udało, znacząco zmniejszając powstańczy potencjał mobilizacyjny. W kwietniu 1864 r. aresztowany został Romuald Traugutt, a następnie 5 sierpnia stracony na Cytadeli w Warszawie. Jesienią 1864 r. powstanie ostatecznie upadło.
Skutki powstania były opłakane, liczbę poległych powstańców szacuje się na około 25 tysięcy, a ci którzy przeżyli, po uprzedniej konfiskacie majątku, zsyłani byli na Syberię. Polacy nie biorący bezpośredniego udziału w powstaniu także boleśnie odczuli jego upadek. Zlikwidowano Królestwo Kongresowe, bezpośrednio włączając je do Imperium Rosyjskiego jako prowincja Kraj Nadwiślański, co jeszcze bardziej ograniczyło niezależność polskiej ludności i pogłębiło rusyfikację. Powstanie jednak przyczyniło się do wewnętrznego umocnienia Polaków, kładąc podwaliny pod formowanie się nowoczesnego narodu polskiego.
Pamięć o bohaterstwie i poświęceniu uczestników powstania jest w dalszym ciągu żywa, czego przykład możemy dać składając w rocznicę powstania kwiaty przy mogile powstańczej, znajdującej się na cmentarzu parafialnym w Chęcinach. Pochowano tam powstańców biorących udział w bitwie pod Małogoszczem, po której przetrzymywani byli w miejskim więzieniu mieszczącym się wówczas w budynkach zakonu franciszkanów. W celu upamiętnienia wydarzeń i bohaterów Powstania Styczniowego w rocznicę jego wybuchu Zamek Królewski w Chęcinach podświetlony zostanie na biało-czerwono.
