1 sierpnia 1944 r. wybuchło Powstanie Warszawskie. Ta największa akcja zbrojna podziemia w okupowanej przez Niemców Europie stała się symbolem heroizmu Polaków i ich umiłowania wolności.
Celem powstańców było wyzwolenie Warszawy z rąk Niemców i utworzenie w niej ośrodka polskiej władzy państwowej przed oczekiwanym wkroczeniem wojsk sowieckich. Niezależnie od politycznych i strategicznych mieszkańcy Warszawy, umęczeni niemieckim terrorem, stanęli do walki, której efektem miało być wyzwolenie miasta i przywrócenie wolności jego mieszkańcom.
Wolności po pięciu latach naznaczonych ludzkimi tragediami. Od pierwszych bombardowań w czasie kampanii wrześniowej, przez uliczne łapanki i policyjne aresztowania, masowe egzekucje i zsyłki do obozów koncentracyjnych po zbrodnie popełniane na ludności żydowskiej w warszawskim getcie i w trakcie jego likwidacji. Wolności po pięciu latach, podczas których życie wypełnione było strachem o siebie i bliskich, często głodem i chłodem, zawsze niepewnością jutra. Przy braku środków do życia i podstawowej opieki medycznej.
Gdy wybiła godzina „W”, 1 sierpnia 1944 r. o godzinie 17.00, ludność Warszawy stanęła do zbrojnej walki ze znienawidzonym okupantem o wolność swoją i swojego miasta. Zdolni do noszenia broni ruszyli w bój, wspomagani przez bohaterów walczących na zapleczy działań zbrojnych: sanitariuszy, łączników, listonoszy, harcerzy. Na odzyskanych z rąk Niemców skrawkach miasta powstały zalążki polskiej władzy.
Dysproporcja sił między powstańcami a oddziałami niemieckimi była jednak zbyt wielka. Wbrew kalkulacjom przywódców Powstania, udzielenia pomocy walczącej Warszawie odmówili Sowieci. Wstrzymali ofensywę Armii Czerwonej, która latem 1944 r. wypierała Niemców z okupowanych ziem polskich. Pomoc zachodnich aliantów w formie m.in. zrzutów broni i wyposażenia okazała się niewystarczająca.
Po 63 dniach walki Powstanie Warszawskie upadło. Wtedy też rodzić się zaczęła jego legenda. W pierwszych latach powojennych brutalnie zwalczana przez władze komunistyczne, później przemilczana i pomniejszana. Dopiero w wolnej Polsce stopniowo zdołano przywrócić sierpniowemu zrywowi i jego bohaterom należyte miejsce w świadomości społecznej. Ofiara poniesiona przez Powstańców, ludność cywilną Warszawy, a także przez samo miasto – niemal zrównane z ziemią przez Niemców – nie poszła na marne. Powstanie Warszawskie stało się fundamentem wolnej Polski, a jego bohaterowie wzorem dla kolejnych pokoleń walczących o suwerenną Rzeczpospolitą w czasach zniewolenia komunistycznego.
W 2009 r. Sejm ustanowił 1 sierpnia Narodowym Dniem Pamięci Powstania Warszawskiego. Ustawa o ustanowieniu tego dnia świętem państwowym uchwalona została z inicjatywy prezydenta Lecha Kaczyńskiego „w hołdzie bohaterom Powstania Warszawskiego – tym, którzy w obronie bytu państwowego, z bronią w ręku walczyli o wyzwolenie stolicy, dążyli do odtworzenia instytucji niepodległego Państwa Polskiego, sprzeciwili się okupacji niemieckiej i widmu sowieckiej niewoli zagrażającej następnym pokoleniom Polaków”. W ten sposób, jak podkreślił prezydent w uzasadnieniu do projektu ustawy, wolna Polska mogła spłacić swój dług wdzięczności wobec Powstańców.
